Zakres redystrybucji dochodowej w ubezpieczeniowym systemie emerytalnym

Abstract

Niniejsza praca jest rozprawą doktorską napisaną i obronioną w 2010 r. w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Jej celem jest sklasyfikowanie i ustalenie tendencji zmian redystrybucji dochodowej występującej w systemach emerytalnych oraz dokonanie pomiaru i oceny redystrybucji dochodowej występującej w części bazowej polskiego systemu ubezpieczenia emerytalnego. Centralną tezą jest stwierdzenie, iż reformowanie systemów emerytalnych w kierunku rozwiązań o zdefiniowanej składce i finansowania kapitałowego powoduje znaczne ograniczenie redystrybucji dochodów występującej w zabezpieczeniu społecznym na okres starości. Jednakże, ze względów społecznych, jest ona nadal stosowana, choć przy wykorzystaniu innych narzędzi redystrybucyjnych. Przykładem takiego podejścia do redystrybucji jest zmiana systemu zabezpieczenia emerytalnego w Polsce. W pracy wykorzystane zostały analizy porównawcze, metody statystyczne oraz modele aktuarialne, możliwe do zastosowania w studiach i badaniach emerytalnych. Podstawowymi źródłami informacji są publikacje tematyczne i dokumenty instytucji emerytalnych, akty prawne oraz dane statystyczne (demograficzne i finansowe). Publikacja składa się z sześciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym zdefiniowane zostało ryzyko starości, cel i zakres systemu zabezpieczenia społecznego oraz metody zarządzania ryzykiem starości. Ze względu na szerokie wykorzystywanie metody ubezpieczenia w systemach emerytalnych, przedstawiono główne przesłanki decydujące o wyborze tej metody przy tworzeniu systemów zabezpieczenia emerytalnego oraz cechy charakterystyczne ubezpieczeniowych systemów emerytalnych. Rozdział kończy sformułowanie definicji ubezpieczeniowego systemu emerytalnego. W rozdziale drugim przedstawiono główne cechy systemów emerytalnych i koncepcje prezentacji wielofilarowego zabezpieczenia emerytalnego, do których odwoływało się wiele krajów, dokonując przebudowy tych systemów. Omawiając poszczególne rozwią­zania, zwrócono uwagę na te elementy ich funkcjonowania, które sprzyjają stosowaniu redystrybucji lub wręcz ją powodują. Wskazano też zakres dotychczasowych zmian oraz dalsze kierunki w reformowaniu systemów emerytalnych. Trzeci rozdział zawiera charakterystykę redystrybucji dochodów, ze szczególnym uwzględnieniem odmian redystrybucji występujących w poszczególnych rodzajach i typach systemów emerytalnych. Wychodząc od różnych koncepcji pojęcia sprawiedliwości, poszukiwano odpowiedzi na pytanie, jaki podział dochodów jest społecznie najbardziej sprawiedliwy i powinien stanowić jeden z celów polityki społecznej państwa, zwłaszcza w polityce zabezpieczenia emerytalnego. Wskazano, że różne podejścia do pojęcia sprawiedliwości społecznej powodują odmienne działania redystrybucyjne. Redystrybucja dochodów występuje w ubezpieczeniowych systemach emerytalnych w sytuacji stoso­wania odstępstw od zasady pełnej ekwiwalentności składek i świadczeń. W dalszej części rozdziału scharakteryzowano rodzaje i kierunki redystrybucji dochodów w odniesieniu do podstawowych cech systemów zabezpieczenia emerytalnego. Rozdział zawiera też szczegółowe omówienie narzędzi redystrybucji emerytalnej wykorzystywanych w funkcjonujących rozwiązaniach. Zasady pomiaru zakresu i kierunków redystrybucji emerytalnej są przedmiotem rozważań w rozdziale czwartym. Scharakteryzowano w nim podstawowe miary redystrybucji dostarczające informacji o poziomie i zróżnicowaniu świadczeń emerytalnych, ich adekwatności, ogólnym stopniu progresywności systemu oraz wartości przypływów emerytalnych z punktu widzenia jego uczestników. Wskazano podstawowe problemy występujące przy pomiarze redystrybucji w systemach emerytalnych, które wpływają na wybór konkretnych wskaźników i jakość otrzymanych na ich podstawie wyników. W rozdziale piątym przedstawiono polski system emerytalny, ze szczególnym uwzględnieniem jego aspektu ubezpieczeniowego i redystrybucyjnego. Omówiono podstawowe przesłanki zasadniczego zreformowania systemu, kładąc nacisk na zmianę formuły emerytalnej i wprowadzenie zróżnicowanych metod finansowania. Analizując cechy charakterystyczne obu systemów, wskazano narzędzia redystrybucji emerytalnej zastosowane w każdym z rozwiązań oraz ich wpływ na kierunki transferów dokonywanych między grupami ubezpieczonych. Charakterystyka systemu emerytalnego w Polsce dokonana została w oparciu o przepisy obowiązujące w 2010 r. Zmiany dokonane w roku 2011 zostały zasygnalizowane w formie przypisów i dodatkowych uwag. Ostatni rozdział ma charakter empiryczny. Dokonano w nim pomiaru zakresu redystrybucji dochodowej w polskim bazowym systemie emerytalnym w świetle jego zmiany. Dla modelowych ubezpieczonych obliczono wysokość świadczeń emerytalnych przysługujących im ze starego i nowego systemu emerytalnego, które następnie stanowiły podstawę obliczenia wskaźników redystrybucji. Siłę i kierunki transferów pieniężnych dokonywanych w ramach polskiego systemu emerytalnego zbadano przy pomocy wskaźnika relatywnego zróżnicowania świadczeń emerytalnych, stóp zastąpienia oraz wewnętrznych stóp zwrotu i ich zróżnicowania. Wskazano grupy beneficjentów otrzymujących transfery wewnątrz systemu i dokonano oceny zmian w redystrybucji dochodów będących konsekwencją przeprowadzonej reformy emerytalnej. W zakończeniu podsumowano najważniejsze kierunki reformowania ubezpieczeniowych systemów emerytalnych, które wpływają na zakres występującej w nich redystrybucji dochodów. Odnosząc się do zasad funkcjonowania polskiego bazowego systemu emerytalnego, zarówno przed reformą, jak i po niej, sformułowano kluczowe wnioski płynące ze zmiany metod finansowania i formuły emerytalnej. Podkreślono społeczne konsekwencje zastosowanych rozwiązań i zgłoszono postulaty dotyczące pożądanego zakresu redystrybucji w polskim ubezpieczeniowym systemie emerytalnym w przyszłości.